Filosoferen biedt leerlingen een veilige plek en manier om hun passieve woordenschat te activeren. In een filosofisch gesprek vraagt de docent voortdurend naar verklaring en vraagt dus ook aan leerlingen die al een grote(re) woordenschat hebben om verduidelijking. Hierdoor ontstaat een veilige oefensituatie voor leerlingen om zich uit te drukken. Ook faalangstige leerlingen vinden filosoferen vaak fijn omdat het gesprek hen de ruimte biedt op eerdere formuleringen terug te komen en die aan te scherpen of te veranderen. Tijdens een filosofisch gesprek staat immers niet het snel vinden van een correct antwoord maar het onderzoek centraal. Luisteren naar elkaar en nagaan of de luisterende goed begrepen heeft wat een spreker zei, is minstens even belangrijk als praten.
Filosoferen vraagt van leerlingen dat zij eigen formuleringen bedenken voor hun visie/standpunt en bovendien dat zij dat onderbouwen. Filosoferen is immers meer dan in een kring zitten en allemaal om de beurt roepen wat je vindt. Wanneer een leerling zegt: Ik ben het eens met wat X zei, kan de docent zonder waardeoordeel vragen: met welk stuk van wat X zei? Ik snap je niet. Kun je het zo uitleggen dat ik het ook begrijp? Vooral met jonge leerlingen is het echoën van groot belang. De docent herhaalt letterlijk de uitspraken van leerlingen zodat alle gespreksdeelnemers kunnen horen wat er wordt gezegd. Soms hertaalt een docent een uitspraak en dan is het extra belangrijk om te vragen of hij/zij het goed heeft begrepen. Doordat de docent aan de leerling vraagt om te beoordelen of de docent het goed begrepen heeft, krijgen leerlingen de ruimte om tot nieuwe en eigen formuleringen te komen.
De vraag van de docent: ‘wie heeft hier een aanvulling op’ is tijdens filosoferen lastiger. De docent moet ervoor zorgen dat die vraag geen kritiek inhoudt en als dat lukt dan ontstaat de veilige situatie waarin leerlingen met elkaar in gesprek kunnen en samen naar verheldering kunnen zoeken. De ruimte die het filosoferen biedt om van mening te verschillen schept kansen om te onderzoeken of uitspraken goed begrepen worden, of duidelijker geformuleerd kunnen worden. Filosoferen is ook vaak verfijnen van wat je precies zegt.
Als docent filosoferen ben ik betrekkelijk dom. Ik weet (in alle oprechtheid) het antwoord op de filosofische vraag ook niet. Vaak vraag ik mijn leerlingen om hulp en veel van hen vinden het fijn als ze de juf mogen/kunnen helpen. Mijn hulpvraag houdt de leerlingen betrokken en zorgt dat ze zelf gaan nadenken. Daarnaast vraag ik vaak aan alle leerlingen: ‘klopt dat, of denkt iemand daar anders over? Door de regelmatige herhaling van die vraag valt het stigma op de laagtaligheid weg.
Mijn ervaring leert dat ook laagtalige leerlingen in een filosofisch gesprek de moed vinden om tot een eigen uitspraak te komen. Mijn filosofische gesprekken in verschillende schakelklassen en met groepen ISK leerlingen hebben me doen inzien dat leerlingen zelf gaan formuleren wanneer ze ervaren hoeveel ruimte het filosoferen het biedt. Bovendien is het gesprek er echt mee geholpen wanneer alle leerlingen meepraten en naar elkaar luisteren tijdens het filosoferen. Op deze manier zet de succeservaring van de leerling het perpetuum mobile van de taalverwerving in gang.
Afgelopen maart sprak ik met een leerling die ik een jaar (!) geleden 1 uur heb gezien in de ISK. Deze leerling zit inmiddels op een reguliere VMBO. Niet alleen wist hij zich de les van vorig jaar nog te herinneren, maar hij wist ook dat de leerlingen van gedachten mogen veranderen! Deze leerling is nog altijd bezig om foutloos Nederlands te leren spreken, maar durfde tijdens het filosoferen wel mee te praten en te herformuleren wat ik verkeerd begreep.
Bij de kleuters en onderbouw helpt filosoferen de passieve woordenschat te activeren en dat lukt het best wanneer de docent erin slaagt om hulp te vragen op een manier die duidelijk maakt dat het onbegrip bij en aan de docent ligt.
Doordat tijdens het filosofisch gesprek veel gevraagd wordt: heb jij gehoord wat X zei? Kun jij het aan me uitleggen want ik snap het niet, ontstaat er grote betrokkenheid van leerlingen. Doordat de leerlingen aan elkaar en de docent gaan uitleggen, ontstaan nieuwe formuleringen en daarmee verrijking en verdieping van het betekenisnetwerk dat de taal is.
Filosoferen is taal leren.